تاريخ چاپ و ظهور چاپ سنگى يك موضوع بسيار جالب در صنعت چاپ ميباشد. چاپ سنگی یکی از مهم‌ترین روش‌هایی بود که در تاریخ چاپ ایران نقش پررنگی ایفا کرد. در دوره‌ای که هنوز چاپ دیجیتال و افست وجود نداشت، ‌چاپ سنگی به‌عنوان راهکاری هنرمندانه و کاربردی، انقلابی در انتشار کتاب‌ها، نشریات و آثار هنری به‌وجود آورد.

اگر برایتان این سوال پیش آمده که ‌چاپ سنگی چیست و چرا در تاریخ فرهنگی ما اهمیت دارد، باید گفت این روش، با استفاده از سنگ صاف و مرکب مخصوص، نوشته‌ها و تصاویر را با دقت بالا روی کاغذ منتقل می‌کرد. همین دقت و ظرافت باعث شد که ‌روش چاپ سنگی برای تولید نسخه‌های نفیس از قرآن، دیوان حافظ، شاهنامه و بسیاری از آثار ادبی دیگر استفاده شود.

با ما همراه باشید تا بیشتر با ‌روش چاپ سنگی آشنا شوید و دریابید که چرا این شیوه سنتی هنوز هم برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر، جذاب و ارزشمند است. علاقه مندان به چاپ بسيار از خواندن مطالب مربوط به تاريخچه چاپ لذت ميبرند.

چاپ سنگی چیست؟

چاپ سنگی یکی از روش‌های سنتی و هنرمندانه در تاریخ چاپ ایران است که از اوایل قرن ۱۹ میلادی رایج شد و برای چندین دهه، به‌ویژه در دوران قاجار، نقش مهمی در نشر کتاب‌ها و متون ادبی ایفا کرد. اگر بخواهید بدانید چاپ سنگی چیست، باید گفت این شیوه نوعی چاپ مسطح است که در آن نوشته یا تصویر با استفاده از مرکب مخصوص روی سنگ صیقلی حک شده و سپس با فشار روی کاغذ منتقل می‌گردید.

روش چاپ سنگی که برگرفته از تکنیک اروپایی لیتوگرافی بود، به‌دلیل دقت بالا، امکان چاپ چندین نسخه با کیفیت مشابه، به‌ویژه برای کتاب‌های نفیس، بسیار مورد توجه قرار گرفت. هنوز هم نسخه‌های باقی‌مانده از آن دوران، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شوند.

تاریخچه چاپ

چاپ یا همان روند تکثیر متن و تصاویر، پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد. در حدود 3000 سال قبل از میلاد، در بین‌النهرین از مهر و موم‌های استوانه‌ای برای چاپ روی لوح‌ها استفاده می‌شد. این مهرها با چرخاندن بر روی سطوح گلی، تصاویر را منتقل می‌کردند. در همان دوران، در چین و مصر، تمبرهای کوچکی برای چاپ روی پارچه به کار می‌رفتند.

در قرن دوم میلادی، مردی چینی به نام “لان” با اختراع کاغذ، اعتبار یافت و این اختراع زمینه‌ساز تحولات بزرگ در حوزه چاپ شد.

در قرن هفتم، کتاب کوچکی شامل متن انجیل به زبان لاتین چاپ شد. این انجیل، قدیمی‌ترین کتاب چاپ‌شده اروپایی است که هنوز باقی مانده است.

در قرن یازدهم، مردی چینی به نام پی‌شنگ اولین چاپگر خشتی را ساخت. این چاپگر از خشت‌های سخت شده ساخته شده بود و به عنوان نخستین نوع چاپگر شناخته می‌شود. البته به دلیل نرمی نسبی مواد، این فناوری چندان موفق نبود.

در قرن دوازدهم، فناوری ساخت کاغذ (Papermaking) به اروپا رسید و بستر مهمی برای توسعه چاپ در این قاره فراهم شد.

در قرن سیزدهم، دستگاه‌هایی از جنس فلز (برنز) در کشورهای چین، ژاپن و کره تولید شدند. قدیمی‌ترین کتاب چاپ‌شده با استفاده از این چاپگرهای فلزی، به سال 1377 میلادی بازمی‌گردد. این کتاب، قدیمی‌ترین نمونه شناخته‌شده‌ای است که با چاپگر فلزی اولیه چاپ شده است.

در قرن پانزدهم، گرچه قرن‌ها پیش از آن از چاپ چوبی در چین و ژاپن استفاده می‌شد، اما در این دوران چاپ چوبی به شکل دقیق‌تری گسترش یافت.

چاپ چوبی نوعی چاپ برجسته است که در آن، متن و تصویر بر روی سطح یک بلوک چوبی حکاکی می‌شود. بخش‌های غیر قابل چاپ حذف شده و قسمت‌های قابل چاپ برجای می‌مانند. پس از جوهرافشانی روی بلوک، کاغذ یا پارچه روی آن فشرده می‌شود. جوهر مورد استفاده از دوده لامپ‌های روغنی تهیه شده و با لاک یا روغن بذر کتان مخلوط می‌شده است.

تاریخچه چاپ سنگی در ایران

چاپ سنگی نخستین‌بار توسط میرزا صالح شیرازی از اروپا به تبریز آورده شد و سپس در شهرهایی مانند تهران و اصفهان گسترش یافت. در آغاز، این روش بیشتر برای چاپ قرآن، دیوان‌های شعری و متون مذهبی استفاده می‌شد و به‌تدریج جایگاه مهمی در نشر پیدا کرد. بعدها، آثار چاپ‌شده با این شیوه به عنوان منابع فرهنگی ارزشمند شناخته شدند.

هنرمندان برجسته‌ای همچون استاد کلهر و صنیع‌الملک نقش زیادی در طراحی و تزئین صفحات در چاپ سنگی را داشتند. نخستین قرآن چاپ‌شده با این روش در سال ۱۲۴۹ هجری قمری منتشر شد. در برخی نسخه‌های نفیس، از تکنیک‌هایی مانند چاپ طلا کوب نیز برای افزایش جلوه بصری و ارزش هنری استفاده می‌شد.

با گذشت زمان و ايجاد فناورى اين روش هاى چاپى جاى خود را به چاپ افست و ديجيتال داده اند. امروزه به دليل سرعت بالا و كيفيت بسيار بالا، از چاپ افست بسيار استفاده مي‌شود.

براى داشتن اطلاعات بيشتر و يا چاپ آنلاين با چاپ نامى نقش در ارتباط باشيد. چاپ نامى نقش با ارائه كار چاپى در زمينه ى چاپ افست آماده خدمت رسانى به شما ميباشد.

روش چاپ سنگی

۱. طراحی اولیه روی سنگ:

در اولین مرحله از چاپ سنگی، تصویر یا نوشته دلخواه با مداد چرب مخصوص یا جوهر روغنی به صورت مستقیم روی یک تخته سنگ آهک صیقل داده‌شده کشیده می‌شود.

۲. استفاده از پودر کلوفون و تالک:

پس از طراحی، یک لایه نازک از کلوفون پودر شده و سپس تالک روی سنگ پاشیده می‌شود تا برای مراحل شیمیایی آماده گردد.

۳. مالیدن صمغ عربی:

صمغ عربی یا محلولی از آن با اسید ملایم روی سنگ مالیده می‌شود تا بین بخش‌های چرب و غیرچرب سنگ واکنش شیمیایی اتفاق بیفتد. این مرحله باعث ثبت دائمی تصویر روی سطح سنگ می‌شود.

۴. پاک کردن تصویر اصلی:

تصویر اولیه با ماده‌ای به نام لیتوتین پاک می‌شود، اما اثری چرب از آن باقی می‌ماند تا در مراحل بعدی جوهر را به خود جذب کند.

۵. مالیدن آسفالت به سطح سنگ:

برای پایه‌سازی بهتر، یک لایه آسفالت نازک روی تمام سطح سنگ پخش می‌شود و بعد از خشک شدن زمینه را برای مرکب‌پذیری آماده می‌کند.

۶. مرطوب‌سازی سنگ:

پیش از مرکب‌زنی، سنگ با آب مرطوب می‌شود. آب فقط به بخش‌های غیرچرب جذب می‌شود و از جوهری شدن آن جلوگیری می‌کند.

۷. استفاده از مرکب روغنی:

مرکب روغنی با استفاده از غلتک روی سطح سنگ پخش می‌شود. مرکب تنها به نواحی چرب‌شده (طرح اصلی) می‌چسبد و در بقیه نواحی جذب نمی‌شود.

۸. آماده‌سازی کاغذ و تمپان:

یک برگ کاغذ مرطوب روی سنگ قرار می‌گیرد. سپس پوششی به نام تمپان (معمولا مقوایی یا پارچه‌ای) روی آن گذاشته می‌شود تا از آسیب دیدن طرح و کاغذ جلوگیری شود.

۹. اعمال فشار در دستگاه پرس:

سنگ و کاغذ از میان دستگاه پرس تخت عبور می‌کنند. نوار فشار روی سطح سنگ حرکت کرده و با فشاری یکنواخت تصویر را از سنگ به کاغذ منتقل می‌کند.

۱۰. چاپ تصویر معکوس:

بعد از عبور از پرس، تصویر یا نوشته به‌صورت معکوس و دقیق روی کاغذ نقش می‌بندد. این تصویر، نتیجه‌ی نهایی چاپ سنگی است.

۱۱. تکرار برای چاپ چند رنگ:

در صورتی که طرح چند رنگ باشد، برای هر رنگ از سنگ جداگانه استفاده می‌شود و باید هر بار کاغذ مجددا از دستگاه عبور کند. این فرآیند در مقایسه با چاپ تک رنگ زمان‌برتر است، اما در نهایت نتیجه‌ای زیبا و رنگارنگ به همراه دارد.

مراحل چاپ سنگی

۱. آماده‌سازی سطح سنگ آهک

در نخستین مرحله از فرآیند چاپ سنگی، یک تخته سنگ آهکی کاملا صیقل داده می‌شود تا سطحی کاملا صاف و بدون ناهمواری فراهم شود. صیقل‌کاری دقیق باعث می‌شود جوهر به‌درستی روی سطح بنشیند و خطوط طراحی شده به صورت کامل منتقل شوند.

۲. طراحی یا نگارش مستقیم روی سنگ

در این مرحله، هنرمند یا خوش‌نویس با استفاده از مداد چرب یا جوهر روغنی، متن یا تصویر موردنظر را مستقیما روی سطح سنگ ترسیم می‌کند. این طرح‌ها اصول کار روش چاپ سنگی هستند و دقت در طراحی، کیفیت نهایی چاپ را مشخص می‌کند.

۳. پردازش شیمیایی برای تفکیک نواحی تصویر و زمینه

پس از طراحی، سطح سنگ پردازش شیمیایی می‌شود. نواحی‌ای از سنگ که تصویر ندارند با آب مرطوب شده و خاصیت دافعه نسبت به جوهر پیدا می‌کنند. در عوض، نواحی چرب‌شده جوهر را جذب می‌کنند. این تضاد رفتاری بین بخش‌های چرب و مرطوب، اساس کار چاپ سنگی است.

۴. انتقال تصویر به کاغذ با فشار

در مرحله نهایی، کاغذ بر روی سنگ قرار گرفته و با استفاده از دستگاه پرس تخت، فشار یکنواختی به آن وارد می‌شود. در این فرآیند، تصویر یا متن از روی سنگ به کاغذ منتقل شده و نسخه‌ای دقیق و معکوس از طراحی اولیه به‌وجود می‌آید.

کاربرد چاپ سنگی چیست؟

همانگونه که ذکر شد چاپ سنگی در گذشته یکی از پرکاربردترین روش‌ها برای انتشار کتاب‌های مذهبی، ادبی و هنری بود. دقت بالای این روش در ثبت جزئیات خطوط و نقوش، چاپ سنگی را به انتخابی ایده‌آل برای بازتولید نسخه‌های خطی، آثار خوش‌نویسی و تصاویر تزئینی تبدیل کرده بود.
هنرمندان و خوش‌نویسان می‌توانستند روی سنگ طراحی کنند و همان اثر با همان کیفیت روی کاغذ چاپ شود. امروزه اگرچه روش‌های مدرن مانند چاپ دیجیتال و چاپ رول افست جایگزین شده‌اند، اما چاپ سنگی همچنان از نظر تاریخی و هنری ارزشمند است.
تنوع طراحی، امکان چاپ چندرنگ و ظرافت در انتقال تصویر، از دیگر ویژگی‌هایی است که چاپ سنگی را به یک میراث ماندگار تبدیل کرده است.

سخن پایانی

چاپ سنگی یکی از مهمترین روش‌های چاپ در تاریخ ایران است که به انتقال آثار ادبی، مذهبی و هنری کمک شایانی کرده است. این روش نه‌تنها بخشی از میراث فرهنگی ماست، بلکه نشان‌دهنده خلاقیت و دقت هنرمندان ایرانی در گذشته می‌باشد.
اگر به خدمات چاپ حرفه‌ای نیاز دارید، پیشنهاد می‌کنیم به مجموعه معتبر چاپ نامی نقش مراجعه نمایید. این مجموعه با بهره‌گیری از تجربه، تخصص و تکنولوژی روز، آماده است تا انواع خدمات چاپ از جمله طراحی و چاپ رول، چاپ کتاب، بروشور، کاتالوگ، بسته‌بندی و سایر نیازهای چاپی شما را با بهترین کیفیت ارائه دهد. با انتخاب چاپ نامی نقش، می‌توانید از ترکیب هنر و فناوری در چاپ بهره‌مند شوید.